چرا از الگوی طرح شبکه‌ای استفاده می‌کنیم؟

چرا از الگوی طرح شبکه‌ای استفاده می‌کنیم؟

طرح شبکه‌ای امکان کسب بیشترین بازدهی را از مطالعه فراهم می‌سازد. این فرآیند به گونه‌ای به مغز و ساختار کارکردی آن تطابق دارد که امکان یادگیری و به خاطر سپاری کامل مطالب را با یک‌بار یادگیری فراهم می‌سازد.

فرد پس از مدتی مطالعه به شیوه‏ی شبکه‌ای با آگاهی به توانایی‌های بی شمار خویش به خلاقیتی نامحدود دست می‌یابد.

الگوی تدریس طرح شبکه‌ای، فرصت فعالیت بیشتر نیم‌کره‌ی راست مغز را به یادگیرنده می‌دهد و سبب افزایش یادگیری و کسب بازدهی بیشتر می‏شود.

با استفاده از نقشه مفهومی، مطالب به صورت کدگذاری و رمز بندی شده در اختیار مغز گذاشته می‏شود. در نتیجه مغز فرصت و نیروی کافی برای ذخیره‏سازی مطالب را به دست می‌آورد.

هنگام یادگیری، نیم‌کره‌ی چپ مغز بیش‌تر فعالیت دارد و نیم‌کره‌ی راست فعالیت چندانی ندارد. در صورت فراهم نمودن شرایط مناسب برای نیم‌کره‌ی راست، بازدهی به میزان قابل توجهی افزایش می‌یابد و یادگیری معنادار می‌شود. فعالیت‌های مانند تجسم، شناخت رنگ و زمینه‌های هنری، بیش‌تر مربوط به نیم‌کره‌ی راست مغز می‌باشد. بنابراین با استفاده از روشی به نام طرح شبکه‌ای می‌توان، نیمکر‌ی راست مغز را نیز فعال نمود. 

در این روش ابتدا نکات کلیدی درس استخراج می‌گردد (نکات کلیدی از یک یا چند کلمه تشکیل شده که هنگام مطالعه‌ی متن باید آن را پیدا کرد).پس از استخراج نکات کلیدی باید آن را در شاخه‌های اصلی، شاخه‌های فرعی و فرعی‌تر و... قرار داد و طراحی ویژه‌ای به صورت یک شبکه یا نقشه برای آن در نظر گرفت. از طرح شبکه‌ای به عنوان نقشه‌ی مفهومی نیز یاد می‌شود.

طرح شبکه ای برای مطالعه 

افرادی که به هنگام مطالعه از شیوه‌های یادداشت برداری استفاده نمی‌کنند، میزان بهره‌وری مطالعه آنان تنها حدود 20 درصد است. اگر فرد در زمان مطالعه زیر عبارت‌های مهم کتاب یا هر نوشته دیگر خط بکشد؛ یعنی به عمل برجسته سازی که از عوامل موثر در یادآوری است، اقدام ورزد، میزان بهره‌وری او در مطالعه به 30 درصد افزایش می‌یابد. اگر در حین مطالعه، یادداشت برداری از نوع خلاصه نویسی صورت گیرد، بازدهی به 40 درصد می‌رسد. یادداشت برداری به شیوه استخراج عباراتی که حاوی نکات مهم است بهره‌وری را به 50 درصد افزایش می‌دهد و اگر یادداشت برداری بر اساس استخراج نکته‌های کلیدی باشد، بازدهی بیشتری دارد که میزان آن بسته به چگونگی تنظیم نکته‌های کلیدی است. تنظیم نکته‌های کلیدی به صورت خطی، می‌تواند بازدهی را به 60 درصد افزایش دهد و اگر تنظیم نکته‌های کلیدی به صورت شبکه‌ای صورت گیرد، حتی ممکن است افزایش بهره‌وری تا 100 درصد هم برسد.

تبیین مفهوم نکته‌های کلیدی

گاهی در هنگام مطالعه متن، کلمات و نکاتی را می‌یابیم که اصلی‌ترین جایگاه را در عبارت دارند و حتی سایر واژه‌ها برای تبیین آن‌ها به کار گرفته می‌شود. در حقیقت، خواننده بادیدن این نکات تمام مطالب مرتبط با آن‌ها را در ذهن تداعی می‌کند. نکته‌های کلیدی حاوی یک یا چند کلمه اصلی یا فرعی است و علت گزینش آن‌ها به عنوان نکته کلیدی آن است که با دیدن آن‌ها می‌توان تمام مطالب مربوط به آن‌ها را در ذهن تداعی کرد. بر این اساس می‌توان آن کلمه یا کلماتی را که خارج از متن هستند ولی می‌توانند امر تداعی مطالب را انجام دهند، به عنوان نکته‌های کلیدی برگزید. هر چه در زمان مطالعه برای تشخیص و استخراج نکته‌های کلیدی بیشتر دقت می‌شود یادگیری بهتر و آسان‌تر صورت می‌گیرد.

مغز در رویارویی با مطالب، نخست به کدگذاری آن‌ها می‌پردازد و سپس مطالب را ذخیره می‌کند و در سومین مرحله، مغز به بازیابی مطالب به هنگام نیاز اقدام می‌کند.

روش‌های ثبت نکته‌های کلیدی

1. روش خطی: در این روش نکته‌های کلیدی در پی یک دیگر به صورت افقی یا عمودی ثبت می‌شود و بازیابی متن با به خاطر آوردن این نکته‌ها انجام می‌گیرد.

2. روش شبکه‌ای: نکته‌های کلیدی بر حسب موضوع به شاخه‌های اصلی، فرعی و فرعی‌تر، طبقه‌بندی و ثبت می‌گردد. جایگاه هر نکته در ارتباط با سایر مفاهیم، مشخص است. در طرح شبکه‌ای تمام شاخه‌های اصلی، باید به عنوان سلسله مطالب کتاب به هم متصل شوند و در صورت تعدد شاخه‌های اصلی، باید با یافتن وجوه مشترک میان آن‌ها، تعدادشان را به سه تا پنج شاخه اصلی تقلیل داده و شاخه‌های دیگر را به آن‌ها ربط داد. این شیوه را می‌توان در باره شاخه‌های رده‌های بعدی نیز به کار گرفت. بهترین زمان برای استخراج نکته‌های کلیدی و اجرای طرح شبکه‌ای، به هنگام مطالعه اصلی است.

اصول اجرای طرح شبکه ای

* مشخص کردن عنوان مطلب: باید عنوان را به گونه‌ای برجسته کرد که چشم در نخستین نگاه متوجه آن شود. (داخل کادر یا با رنگی غیر از رنگ زمینه)

* تمایز شاخه‌های اصلی از شاخه‌های فرعی: برای این کار می‌توان از کادرها و خطوط و رنگ‌ها استفاده کرد. اختصاص جایگاه مشخصی به شاخه‌های اصلی در کنار عنوان مطلب، یادگیری و بازیابی مطالب را آسان می‌کند.

* محدودیت شاخه‌های اصلی: شاخه‌های اصلی باید تعدادشان کم باشد. اگر شاخه‌های اصلی بیشتر از حد متعارف باشد باید با یافتن وجوه مشترک میان شاخه‌ها، هر چند شاخه را در یک گروه طبقه‌بندی کنیم: مثلاً اگر شش شاخه بود به دو شاخه و هر شاخه را به سه شاخه کوچک‌تر تقسیم کنیم.

•    به‌کارگیری علایم و قراردادها: خوب است از علایم اختصاری در طرح‌ها استفاده شود. مثلاً به جای حرف مهم (م) و به جای بزرگ (ب)

انواع طرح‌های شبکه ای

1. مدل شعاعی: عنوان مطالب در وسط صفحه و در داخل کادر، و شاخه‌های اصلی که از سایر نکات فرعی و مرتبط با هر شاخه متمایز شده است در پیرامون عنوان مطالب واقع می‌شود.

2. مدل سازمانی:

الف عنوان مطلب در بالای طرح شبکه‌ای و شاخه‌های اصلی در پایین عنوان مطلب و متصل به آن قرار می‌گیرد و مطالب فرعی هر شاخه نیز در پایین هر شاخه اصلی به ترتیب در زیر آن واقع می‌شوند.

ب می‌توان آن را به صورت آکولادی از کنار صفحه اجرا کرد. در این شیوه عنوان مطلب در سمت راست صفحه قرار می‌گیرد و شاخه‌های اصلی از طریق یک آکولاد به آن متصل می‌گردد. مطالب فرعی نیز به همین شکل به هر شاخه اصلی متصل می‌شود.

زمان‌های مناسب خلاصه برداری

1. زمان خواندن: نوشتن خلاصه کتاب در موقع خواندن

2. بلافاصله بعد از اتمام خواندن: برای بررسی میزان فهم و افزایش میزان نگه داری مطالب.

3. پس از گذشت مدتی از مطالعه: جهت آماده شدن برای امتحان و کلاس و...

روش نظام مطالعه برتر

1. پیش مطالعه:در مدت دو تا شش دقیقه پیش از مطالعه اصلی

 بررسی اجمالی کتاب: قبل از مطالعه باید دید که هدف از خواندن کتاب چیست؟ بعد از مشخص شدن هدف در مدت یک یا دو دقیقه به مطالعه آن بپردازید.

 بررسی اجمالی هر فصل: مطالعه اجمالی در مدت دو دقیقه. تصاویر و جداول و نمودارها و نکات برجسته و تیترهای اصلی و فرعی و نتیجه گیری و پرسش‌های آن فصل از مهم‌ترین نکات است و مطالعه تفصیلی را باید فصل به فصل انجام داد.

سؤال گذاری: مطرح کردن پرسش‌هایی قبل از خواندن. مدت طرح هر سؤال یک تا دو دقیقه می‌باشد. سؤال را می‌توان از تیترهای اصلی و فرعی و نکات برجسته و... طرح کرد، و هنگام طرح سؤال نباید نگران جواب آن باشیم.

2. زمان مطالعه: در هنگام مطالعه باید به برخی نکات توجه داشت

 مطالعه و یادداشت برداری: ضمن خواندن متن با سرعت متناسب، نکات مهم را بر اساس طرح شبکه ای یادداشت کنیم.

بازنگری و بازخوانی طرح شبکه ای

بازیابی و سنجش خود: پرسیدن سؤال‌هایی از خود تا ببینیم که آیا مطلب در ذهن ما با اشکالی مواجه نیست تا در صورت نیاز درصدد رفع آن براییم.

3. پس از مطالعه: تببین این بخش وابسته به تبیین مسئله مرور است که ما در ذیل به آن اشاره می‌کنیم:

مرور: یادگیری در مرحله پیش مطالعه و مطالعه صورت می‌گیرد و مرحله مرور شامل چند مرحله است. در دو مرحله یادگیری 100 درصد مطالب فرا گرفته شده در حافظه کوتاه مدت قرار می‌گیرد، اما برای ثبت و پایداری دایمی مطالب در حافظه، نیازمند ثبت و انتقال به حافظه بلندمدت هستیم که این کار با مرور مطالب میسر می‌شود. برای تبیین مرحله مرور باید منحنی فراموشی را توضیح دهیم.

منحنی فراموشی: فراموشی هم مثل اصل یادگیری تابع قوانینی است. برای این که ذهن دچار فراموشی نشود می‌بایست اولین مرور ده ساعت پس از مطالعه اول و دومین مرور ده روز پس از مرور اول و مرور سوم یک ماه پس از مرور دوم و چهارمین مرور، چهار ماه پس از مرور سوم صورت گیرد با انجام مرور چهارم، تمامی اطلاعات تا یک سال پس از آن در خاطر باقی می‌ماند. بعد از آن لازم است مرور پنجم یک سال پس از مرور چهارم، مرور ششم، دو سال پس از مرور پنجم، مرور هفتم پنج سال پس از مرور ششم، مرور هشتم ده سال پس از مرور هفتم و مرور نهم بیست سال پس از مرور هشتم صورت گیرد.

علامت گذاری و حاشیه نویسی

با علامت گذاری و نوشتن رمزها و نشانه‌ها بر روی مطالب کتاب، ساختمان مطالب کتاب مشخص می‌شود. برای این که در فهم و مرور مطالب مشکلی پیش نیاید، لازم است از نشانه‌های واحد برای علامت گذاری در سرتاسر کتاب استفاده شود.

1. دور تز اصلی کتاب را خط بکشید، و اگر مشخص نشده خودتان آن را مشخص کنید و به آن تز بدهید.

2. نکات اصلی را داخل [ ] قرار دهید.

3. زیر جزئیات مهم خط بکشید.

4. در حاشیه کتاب، تداعی‌ها، پرسش‌ها و انتقادهای خویش از مؤلف را بر اساس مطالعات و تجربیات خود بنویسید.

خلاصه کردن

یک خلاصه خوب آن است که دربردارنده تز اصلی، نکات اصلی و نکات جزئی متن مطالعه شده باشد، البته با این شرط که خواننده از عین الفاظ مؤلف استفاده نکند و تنها با کوشش خودش مطالب را بنگارد.

سوتی‌تر

هر چه در زمان مطالعه برای تشخیص و استخراج نکته‌های کلیدی بیشتر دقت می‌شود یادگیری بهتر و آسان‌تر صورت می‌گیرد.

مغز در رویارویی با مطالب، نخست به کدگذاری آن‌ها می‌پردازد و سپس مطالب را ذخیره می‌کند و در سومین مرحله، مغز به بازیابی مطالب به هنگام نیاز اقدام می‌کند.

یادگیری همیشگی با الگوی طرح شبکه‌ای

طرح شبکه‌ای امکان کسب بیشترین بازدهی را از مطالعه فراهم می‌سازد. این فرآیند به گونه‌ای با مغز و ساختار کارکردی آن تطابق دارد که امکان یادگیری و به خاطرسپاری کامل مطالب را با یکبار یادگیری فراهم می‌سازد.

تحقیقات ثابت کرده‌اند هنگام یادگیری، نیمکره‌ی چپ مغز فعالیت بیشتری دارد و شرایط به کارگیری نیمکره‌ی راست اغلب پایین‌تر است. در صورت فراهم نمودن شرایط مناسب برای فعالیت نیمکره‌ی راست، بازدهی به میزان قابل توجهی افزایش می‌یابد و یادگیری معنادار می‌شود. می‌توانیم با فعالیت‌هایی مانند تجسم، رنگ‌ها، اشکال و زمینه‌های هنری، که بیش‌تر مربوط به نیمکره‌ی راست مغز می‌شود به این امکان دست یابیم.

در این روش ابتدا نکات کلیدی درس استخراج می‌گردد. نکات کلیدی از یک یا چند کلمه تشکیل شده که هنگام مطالعه‌ی متن باید آن را پیدا کرد. (پیرامون مبحث نکات کلیدی در جلسات گذشته بحث کردیم) پس از استخراج نکات کلیدی باید آن را در شاخه‌های اصلی، شاخه‌های فرعی و فرعی‌تر و... قرار داد و طراحی ویژه‌ای به صورت یک شبکه یا نقشه برای آن در نظر گرفت. از طرح شبکه‌ای به عنوان نقشه‌ی مفهومی نیز یاد می‌شود.

طرح شبکه‌ای برای مطالعه

افرادی که به هنگام مطالعه از شیوه‌های یادداشت‌برداری استفاده نمی‌کنند، میزان بهره‌وری مطالعه آنان تنها حدود 20درصد است. اگر فرد در زمان مطالعه زیر عبارت‌های مهم کتاب یا هر نوشته دیگر خط بکشد؛ یعنی به عمل برجسته‌سازی که از عوامل موثر در یادآوری است، اقدام ورزد، میزان بهره‌وری او در مطالعه به 30 درصد افزایش می‌یابد. اگر در حین مطالعه، یادداشت‌برداری از نوع خلاصه‌نویسی صورت گیرد، بازدهی به 40 درصد می‌رسد. یادداشت‌برداری به شیوه استخراج عباراتی که حاوی نکات مهم است بهره‌وری را به 50 درصد افزایش می‌دهد و اگر یادداشت‌برداری بر اساس استخراج نکته‌های کلیدی باشد، بازدهی بیشتری دارد که میزان آن بسته به چگونگی تنظیم نکته‌های کلیدی است. تنظیم نکته‌های کلیدی به صورت خطی، می‌تواند بازدهی را به 60 درصد افزایش دهد و اگر تنظیم نکته‌های کلیدی به صورت شبکه‌ای صورت گیرد، حتی ممکن است افزایش بهره‌وری تا 100 درصد هم برسد.

اصول اجرای طرح شبکه‌ای

·        مشخص کردن عنوان مطلب: باید عنوان را به گونه‌ای برجسته کرد که چشم در نخستین نگاه متوجه آن شود. (داخل کادر یا با رنگی غیر از رنگ زمینه)

·        تمایز شاخه‌های اصلی از شاخه‌های فرعی: برای ‌این کار می‌توان از کادرها و خطوط و رنگ‌ها استفاده کرد. اختصاص جایگاه مشخصی به شاخه‌های اصلی در کنار عنوان مطلب، یادگیری و بازیابی مطالب را آسان می‌کند.

·        محدودیت شاخه‌های اصلی: شاخه‌های اصلی باید تعدادشان کم باشد. اگر شاخه‌های اصلی بیشتر از حد متعارف باشد باید با یافتن وجوه مشترک میان شاخه‌ها، آنها را در یک گروه طبقه‌بندی کنیم: مثلاً اگر شش شاخه بود به دو شاخه و هر شاخه را به سه شاخه کوچک‌تر تقسیم کنیم.

·        به کارگیری اشکال، قراردادها و علایم اختصاری در طرح‌ها برای مثال:

م به جای حرف مهم - س  به جای سئوال - ب به جای بزرگ - ج  به جای جواب -/  به جای زیاد شدن - \ به جای کم شدن - > به جای کوچکتر -<  به جای بزرگتر - ~ به جای رابطه داشتن - * نکات مهم

انواع طرح‌های شبکه‌ای

 1. مدل شعاعی:

 عنوان مطالب در وسط صفحه و در داخل کادر، و شاخه‌های اصلی که از سایر نکات فرعی و مرتبط با هر شاخه متمایز شده است در پیرامون عنوان مطالب واقع می‌شود.

2. مدل سازمانی:

الف) عنوان مطلب در بالای طرح شبکه‌ای و شاخه‌های اصلی در پایین عنوان مطلب و متصل به آن قرار می‌گیرد و مطالب فرعی هر شاخه نیز در پایین هر شاخه اصلی به ترتیب در زیر آن واقع می‌شوند.

ب) می‌توان آن را به صورت آکولادی از کنار صفحه اجرا کرد. در‌این شیوه عنوان مطلب در سمت راست صفحه قرار می‌گیرد و شاخه‌های اصلی از طریق یک آکولاد به آن متصل می‌گردد. مطالب فرعی نیز به همین شکل به هر شاخه اصلی متصل می‌شود.

3.مدل مجموعه‌ای

در این مدل عنوان اصلی سمت راست قرار می‌گیرد و شاخه‌های اصلی از طریق یک آکلاد به آن متصل می‌گردند و مطالب فرعی و فرعی تر نیز به همین شکل به هر شاخه‌ی اصلی‌تر از خود متصل می‌شوند.

4.مدل همپوشانی

این مدل در مواردی بکار می‌رود که میان مطالب وجوه مشترک وجود دارد و تاکید بر ویژگی‌های مشترک میان مطالب اصلی و همچنین دیگر نکات ضروری است. در این مدل معمولا از اشکال هندسی منظم استفاده می‌شود.

بهترین زمان برای رسم طرح شبکه‌ای

طبق آموزش روش مطالعهPQRST  (در جلسه آینده به شرح آن خواهیم پرداخت) بهترین زمان برای رسم طرح شبکه‌ای زمانی است که مطالعه عمیق متن را شروع کرده‌ایم و قادر به مشخص کردن نکات اصلی باشیم و در حالت درک مطلب و بازگو کردن آن می‌باشیم. پاراگراف به پاراگراف متن که خوانده می‌شود نکات اصلی و فرعی هم مشخص شده و شروع به ترسیم ساختار شبکه‌ای در دفتر نکات کنیم.

الگوی تدریس طرح شبکه ای

الگوی تدریس  طرح  شبکه ای ( نقشه مفهومی):

چرا طرح شبکه ای؟

هنگام یادگیری نیمکره چپ مغز بیشترین فعالیت را دارد و نیمکره راست ،فعالیت چندانی دارد .

در صورت فراهم نمودن شرایط مناسب برا یفعالیت نیمکره راست ،بازدهی به میزان قابل توجهی افزایش می یابد و یادگیری معنا دارتر می شود.

فعالیت هایی مانند تجسم ،تخیل ،شناخت رنگ و به طور کلی زمینه های هنری و ادبیات بیش تر مربوط به نیمکره راست مغز می باشند .

بنابراین با استفاده از روشی به نام طرح شبکه ای (نقشه ی مفهومی)می توان نیمکره راست مغز را نیز فعال  نمود.

مراحل:

1-      استخراج نکات کلیدی درس

روخوانی درس به صورت گروهی-توجه به عناوین و نکات کلیدی-یاداشت برداری از مطالب

2-       تشخیص وتقسیم بندی نکات کلیدی در شاخه های اصلی و فرعی و فرعی تر ودر نظر گرفتن یک طرح ویژه به صورت نقشه یا شبکه برای این نکات و تعیین تعداد شاخه های اصلی و فرعی

3-      تکمیل نقشه ونوشتن مفاهیم اصلی و فرعی داخل آن واستفاده از رنگ،کادرهایی با شکل های متفاوت،فونت،علایم و...برای ایجا د تصویر برداری مناسب ذهنی (تصویر برداری مناسب ذهنی سبب می شود هنگام مرور یا باز یابی ،تمامی مطالب بدون تداخل به ذهن متبادر گردد و با فعال نمودن نیمکره راست یادگیری و پایداری مطالب در حافظه افزایش یابد.)

4-      ارزشیابی: بررسی نقشه های مفهومی دانش آموزان،بحث وگفت وگو جهت اصلاح نقشه ها،وارائه ی سوال به صورت نقشه ی مفهومی از درس توسط معلم.

انواع طرح شبکه ای:

طرح شبکه ای را می توان به شکل های مختلفی رسم نمود و هریک ازین شکل ها ویژگی . کاربرد خاصی دارند

1– مدل شعاعی : در این مدل عنوان اصلی در وسط کادر و شاخه های اصلی در اطراف و شاخه های فرعی به شاخه های اصلی متصل می شوند.

2– مدل همپوشی : این مدل در مواردی بکار میرود که میان مطالب وجوه مشترک وجود دارد و تأکید بر ویژگیهای مشترک میان مطالب اصلی است.

3– مدل مجموعه ای : در این مدل عنوان اصلی در سمت راست مجموعه و شاخه های اصلی به آن متصل شده و شاخه های فرعی نیز به شاخه  اصلی  بصورت مجموعه اضافه می شود.   

۴ – مدل چارت سازمانی :این مدل به دلیل نظم و زیبائی بیشترین کاربرد در تدریس محتوای درسی را دارد. در این مدل عنوان اصلی در بالای طرح و شاخه های فرعی در پائین به آن متصل می شوند و مطالب فرعی هر شاخه نیز به ترتیب در زیر آن واقع می شود و در صورت داشتن زیر شاخه ، میتوان به دلخواه با استفاده از اشکال هندسی زیر شاخه های فرعی را ادامه داد.

محدودیت ها:

1-تمام دروس را نمی توان با این روش آموزش داد ولی برخی دروس قابلیت بیشتری برای اجرای این روش دارند. معمولاً دروسی که در باره ی تقسیم بندی و طبقه بندی و بیان ویژگیهای آنها می باشند ، بیش ترین کاربرد را برای اجرای این الگو دارند.

2- ضعف مهارت خواندن در بسیاری از دانش آموزان از دیگر نکات محدودیت آفرین در استفاده از این روش است

لذا ایجاد زمینه مناسب برای تمرکز حواس هنگام مطالعه و روخوانی ضروری ست

محاسن:

از محاسن این روش میتوان به افزایش میزان علاقه به مطالعه و سرعت ، افزایش چشمگیر یادگیری وتقویت نظم پذیری اشاره کرد.